Նոր, այլընտրանքային կենսաթոշակային համակարգի սկզբունքները

Հայաստանում նոր կենսաթոշակային համակարգ մշակելու համար անհրաժեշտություն է հիմնարար սկզբունքների որոշումը, որոնց վրա պետք է կառուցել այդ համակարգը: Այդ սկզբունքների հիմքում առաջարկում ենք դնել ՀՀ Սահմանադրական դատարանի 2014 թվականի ապրիլի 2-ի որոշման դրույթները, ինչպես նաև նկատի առնել Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության՝ ՏՀԶԿ, և G20-ի ընդհանրական մոտեցումները:

Ըստ այդմ, կենսաթոշակային բարեփոխումներով ձևավորվող համակարգը պետք է ապահովի հետևյալ սկզբունքների անշեղ գործադրումը՝

1.      Կենսաթոշակային ապահովությունը անձի իրավունքն է:

Այս իրավունքի իրականացման համար սահմանվում են պարտադիր պետական, կամավոր-մասնավոր (անձնավորված) և կամավոր-կոորպորատիվ համակարգեր: Պետք է սահմանվի, որ ցանկացած համակարգով անձի անունով կամ հաշվին ձևավորված կենսաթոշակային միջոցները կարող են ամբողջությամբ ժառանգվել, ինչպես նաև ժառանգի ցանկությամբ դրանք միանվագ վճարվել: Վերջին դեպքում կարող է սահմանվել դիսկոնտավորման պայման: 

2.      Կենսաթոշակային ապահովությունը պետության պոզիտիվ պարտավորությունն է:

Պետությունը պետք է նախատեսի մարդու կենսաթոշակային ապահովության իրականացման համար լայն մասնակցության հնարավորություն՝ հասարակության բոլոր շերտերի ընդգրկմամբ: Սերունդների համերաշխության սկզբունքի վրա հիմնված պետական կենսաթոշակային համակարգի գործունեությունը պարտադիր է:

3.      Հաշվետվողականություն:

Կենսաթոշակային ողջ համակարգը պետք է գործի հրապարակայնության, հանրային և մասնավոր մասնակցային վերահսկողության սկզբունքներով: Պետական կենսաթոշակային համակարգի գործունեությունը մշտապես պետք է գտնվի կառավարության և կենտրոնական բանկի հսկողության, ինչպես նաև Ազգային ժողովի և քաղաքացիական հասարակության վերահսկողության ներքո: ՀՀ կենտրոնական բանկը օրենքով սահմանված հանրային պատասխանատվություն պետք է կրի իր կողմից իրականացվող կարգավորումների շրջանակում:

4.    Անհրաժեշտ համարժեքություն:

Կենսաթոշակային համակարգի գործունեության արդյունքում վճարվող թոշակի մեծության համար թիրախային պետք է հանդիսանա նվազագույն սպառողական զամբյուղի կամ միջին աշխատավարձի մեծությունը (կապը կարող է սահմանվել որոշակի տոկոսային հարաբերակցությամբ): Այն պետք է ապահովի նաև արդար կապ վճարված միջոցների և ստացվող թոշակի մեծության միջև:

5.      Կենսաթոշակների ինդեքսավորում:

Կենսաթոշակները չպետք է կորցնեն իրենց գնողունակությունը և պարբերաբար պետք է ինդեքսավորվեն: Ինդեքսավորման պահանջը և կանոնը պետք է սահմանվեն օրենքով:

6.      Աշխատանքի և ժողովրդագրության խթանում:

Համակարգը պետք է խթանի ավելի երկար աշխատանքային գործունեությանը, օրինակ՝ ավելի ուշ թոշակի գնացողի փոխհատուցման գործակիցն ավելի բարձր է կամ սահմանվում է հավելում: Կենսաթոշակային համակարգին կատարվող վճարումները այն անձանց մասով, ովքեր աշխատաշուկայից ժամանակավորապես դուրս են գալիս երեխա ունենալու կամ զիվորական ծառայության մեկնելու  կապակցությամբ, պետք է վճարվեն պետական բյուջեի հաշվին:

7.    Կենսաթոշակային նպատակային վճարներ:

Պարտադիր սոցիալական ապահովության (ապահովագրության) վճարները /այսուհետև՝ նաև սոցապ վճար/, որոնք ներկայումս գործող եկամտային միասնական հարկում ներառված են՝ պետք է առանձնացվեն պետական բյուջեի հատուկ հաշվում կամ պետական կենսաթոշակային ֆոնդում: Այս միջոցների հատուկ հաշվառումը պետք է ապահովվի 3-5 կետերում ներկայացված մոտեցումները: Ընդ որում, եթե քաղաքացին ցանկանում է գումարը վստահել մասնավոր կենսաթոշակային ֆոնդին /իր անձնական հաշվում կուտակում իրականացնելու նպատակով/, ապա պետք է ընտրի այդպիսի ֆոնդ և կատավարիչ, որի դեպքում վճարը ամբողջությամբ կամ մի մասով ենթակա չէ գանձման պետական բյուջե կամ պետական կենսաթոշակային ֆոնդ: ՀՀ կառավարությունը պետական բյուջե կամ պետական կեսաթոշակային ֆոնդ փոխանցված գումարները մասնավոր կառավարիչներին հանձնելու դեպքում, այդպիսի հանձնումը պետք է կատարվի բացառապես օրենքով սահմանված կանոնների և գրավոր պայմանագրի հիման վրա:

8.    Չհարկվող նվազագույն եկամտի և անձի ընթացիկ ու հեռանկարային կենսաապահովման միջև խելամիտ հարաբերակցության սահմանում:

Նվազագույն (ստորին մակարդակի) եկամտից պահումներ չպետք է արվեն, ինչպես նաև պետք է հաշվի առնվեն անձի ընտանիքի անդամների սոցիալական վիճակը: Ներկայումս գործող եկամտային միասնական հարկի դրուքաչափերը պետք է վերանայվեն նվազեցման ուղղությամբ: Դրուքաչափերի կիրառման համար կարող են հիմք ընդունվել հարկման նպատակով բազային եկամուտը և դրա նկատմամբ կիրառվող պատիկները: Հարկման նպատակով բազային եկամուտը որոշելիս կարող է կիրառվել. անձի ստացած եկամուտը հանած նվազեցումները, որոնց մեջ նկատի են առնվում նաև սոցապ վճարները, ինչպես նաև ընտանիքում անչափահաս երեխաների թիվը բազմապատկած սպառողական նվազագույն զամբյուղի արժեքի ընդհանուր գումարը: Հարկային համակարգում անհրաժեշտ համարժեքության ապահովման նպատակով զուտ եկամտային հարկի և շահութահարկի միջինացված տոկոսադրույքները պետք է նույնական լինեն:

9.       Պետությունը, գործատուն և աշխատողը կենսաթոշակային ապահովման խնդրի լուծման անմիջական մասնակիցներ են:

Կենսաթոշակային համակարգի ֆինանսավորման և կայացման համար պետք է իրենց մասնակցությունն ունենան աշխատողը, գործատուն և պետությունը: Ընդ որում, սոցապ վճարը կատարում են բոլոր աշխատող անձինք և գործատուները՝ առանց աշխատողի տարիքային սահմանափակման ու առանց ընթացիկ հարկային բեռի ավելացման: Գործատուները իրենց սեփականությամբ չեն կարող կրել որևէ պատասխանատվություն աշխատողի կողմից սոցապ վճարների կամ կամավոր կուտակումների վճարները չկատարելու համար:  Նրանք կարող են ենթարկվել միայն վարչական տուգանքի կամ տույժի, ինչպես նաև քաղաքացիաիրավական պատասխանատվություն՝ ըստ աշխատակցի հետ կնքված պայմանագրային դրույթների:

10.  Կազմակերպական արդյունավետություն:

Կենսաթոշակային համակարգի արդյունավետությունը պետք է բարձրացվի համակարգի ծախսատարության կրճատման միջոցով: Ավելցուկային սկզբունքով աշխատող կենսաթոշակային համակարգում կուտակված միջոցները պետք է տեղաբաշխվեն ՀՀ տնտեսության մեջ՝ ուղղակիորեն կամ պայմանագրային հիմունքներով /օրենքով նախատեսված հատուկ երաշխիքներով ու պատասխանատվությամբ/ կարող են տրվել մասնավոր կառավարման: Ինչպես սոցապ վճարները, այնպես էլ կամավոր կուտակված միջոցները կառավարման են հանձնվում այն կանոնի համաձայն, որը ֆոնդերի կառավարիչների համար նախատեսում է վերջիններիս սեփականությունը հանդիսացող միջոցներով պատճառված վնասի պատասխանատվություն (փոխհատուցում): Այս կանոնը պետք է հստակ նախատեսվի օրենքով:

11. Տարազանում (դիվերսիֆիկացիա):

 Կենսաթոշակային համակարգի ռիսկերը նվազեցնելու համար պետական կենսաթոշակային հիմնական համակարգին զուգահեռ պետք է գործեն կենսաթոշակի կամավոր-մասնավոր (անհատական-անձնավորված) և կամավոր-կոորպորատիվ (կոլեկտիվ-անձնավորված) ձևերը: Խրախուսման և նպատակային արտոնությունների համակարգի ներդրմամբ (այդ թվում՝ 12-րդ կետում թվարկված միջոցառումներով) պետք է ստեղծել միջավայր, որպեսզի յուրաքանչյուր գործատու շահագրգռված լինի ունենալ կորպորատիվ կենսաթոշակային առնվազը մեկ սխեմա, ինչպես նաև աշխատակիցը հնարավորություն ունենա աշխատանքային գործունեության իր նախընտրած ժամանակահատվածում (ժամանակահատվածներում)՝ առնվազը 180 ամիս կատարել խնայողություններ (կուտակումներ): Համակարգը պետք է նպաստի, որպեսզի նման տնտեսական արդյունքը հասանելի լինի նաև երկարաժամկետ բանկային ավանդի ներդրման դեպքում:  Աշխատակցի բացառիկ իրավունքն է ընտրել խնայողություններ կատարելու (կուտակումների) մասին որոշումը, ձևը, ամիսները, ինչպես նաև մասնակցել կամ չմասնակցել գործատուների առաջարկած կենսաթոշակային կոորպորատիվ սխեմային (սխեմաներին):  

12. Կամավոր կուտակումների խթանում:

Կամավոր կենսաթոշակային համակարգում պետք է ազատել հարկից այն գումարը, որն ուղղվել է կենսաթոշակային ֆոնդին /օրինակ՝ ներկայումս տնօրինվող աշխատավարձից կատարված կամավոր կուտակումները, դրանք կենսաթոշակների ձևով ստանալիս հարկվում են/:

Պետք է հանել կամավոր կուտակային համակարգին փոխանցվող գումարի 5 տոկոսանոց սահմանափակումը և նախատեսել դրույթ, որ փոխանցված գումարի չափով նվազեցվում է եկամտահարկը, բայց ոչ ավել, քան մինչև փոխանցումը հաշվարկված եկամտային հարկի 50 տոկոսը:

Գործատուի կողմից իր աշխատակիցների համար կենսաթոշակային հատկացումներ կատարելիս (այդ թվում՝ կորպորատիվ սխեմայով), հնարավորություն պետք է տրվի նրա շահութահարկը նվազեցնել հաշվարկված շահութահարկի մինչև 50 տոկոսի չափով: Ընդ որում, այս արտոնությունը կարող է գործել միայն այն գործատուների (բացառությամբ՝ ՓՄՁ-ների) համար, որոնց ֆինանսատնտեսական գործունեությունը ենթարկվում է աուդիտի՝ անկախ աուդիտորի կողմից:

Պետք է օրենսդրորեն հնարավորություն տրվի գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղվող անձանց կամավոր կարգով մասնակցել կուտակային կենսաթոշակային համակարգին՝ պետական բյուջեից կատարելով ներդրված գումարի մինչև 100 տոկոսի չափով համավճար: Անհատը կարող է ինքնուրույնաբար, ազատ կամահայտությամբ ընտրել իր կենսաթոշակային միջոցների կառավարիչներին և կնքել երկկողմ պայմանագիր:

Օրենսդրորեն հնարավորություն պետք է տրվի արտաքին տրանսֆերտները կամավոր կուտակային համակարգում ներդնելու համար՝ պետական բյուջով երաշխավորելով տարեկան առնվազը 10 տոկոս եկամտաբերություն, եթե ներդրվող գումարը դուրս չի բերվում համակարգից 10 տարի և յուրաքանչյուր լրացուցիչ հաջորդ տարվա համար եկամտաբերությունը կարող աճել 1 տոկոսով:

Օրենսդրորեն պետք է ամրագրել՝ այն գործատուները, որոնք իրենց աշխատակիցների համար հավելյալ կիրառում են կամավոր կենսաթոշակային սխեմաներ,

·          առավելություն կստանան պետական գնումների համակարգում /օրինակ՝ առավել մեծ գումարներ վճարողները կունենան առավել մեծ հնարավորություններ/,

·         առաջին 20 խոշոր կուտակային գումարներ վճարողները կներգրավվեն վարչապետին կից խորհրդի կազմում, կարող են քննարկել համակարգի զարգացման հարցերը և առաջարկություններ իրացնել գործարար միջավայրի բարելավման ուղղությամբ,

·         ՓՄՁ սուբյեկտներում յուրաքանչյուր աշխատատեղի համար, ըստ կիրառման հնարավորության, կսուբսիդավորվի ստացված վարկի տոկոսը՝ յուրաքանչյուր աշխատատեղի համար՝ վարկի տկոսադրույքի 0.1 տոկոսը, սակայն ոչ ավելի քան վարկի տոկոսադրույքի 50 տոկոսը:

13. Կենսաթոշակային միջոցների կառավարման հասանելիության ապահովում:

Ակտիվների՝ տեղական և միջազգային լիցենզավորված կառավաիչները հավասարապես պետք է հնարավորություն ունենան կառավարել կենսաթոշակների համար կատարված խնայողությունները (կուտակված միջոցները): Կենսաթոշակային միջոցները չեն կարող ներդրվել Հայաստանի հետ դիվանագիտական հարաբերություններ չունեցող կամ թշնամական տրամադրված երկրների, ընկերությունների արժեթղթերում: Կենսաթոշակային համակարգի մասնակիցների ընտրության համար պետք է ապահովել նվազագույնը 3-4 կենսաթոշակային միջոցների կառավարիչների առկայություն: Կենսաթոշակային միջոցների ներդրման առաջնային ոլորտ է դիտվում Հայաստանի և Արցախի տնտեսությունը:

14. Կամավոր կուտակումներից, ըստ կարիքի միջոցների օգտագործում:

Կամավոր կուտակային համակարգում մուտք գործող գումարները մինչև կենսաթոշակային տարիքը լրանալը քաղաքացին, ըս պայմանագրի պետք է կարողանա օգտագործել, եթե ցանկանում է սուբսիդավորել (ֆինանսավորել) իր

·         ժամանակավոր անաշխատունակությունը,

·         կամ իր ամուսնու կամ երեխայի բժշկական ծախսերը,

·         ծնողների կենսաթոշակային ծախսերը,

·         երեխաների կրթության ծախսերը,

·         անշարժ գույքի ձեռբերման համար հիպոթեկային վարկերը:

Ժամկետից շուտ միջոցների օգտագործման դեպքում կարող է կիրառվել դիսկոնտավորման սխեմա, որի դեպքում հաշվարկային տոկոսադրույքը (դիսկոնտը) չի կարող ավելին լինել, քան միջոցների կառավարման նախորդ ժամանակահատավածի միջին եկամտաբերությունն է:

15.  Նոր համակարգի ներդրման անցումային փուլում պետք է ապահովվի քաղաքացու իրավունքների լիարժեք իրականացումը:

2014 թվականի հունվարի 1-ից հետո պարտադիր կուտակային համակարգի միջոցով աշխատողի աշխատավարձից՝ վերջինիս կամահայտնությանը հակառակ պահված և կենսաթոշակային ֆոնդերին փոխանցված գումարները ենթակա են քաղաքացիներին վերադարձման կամ քաղաքացու ընտրությամբ դրանք կարող են ուղղվել նոր համակարգի շրջանակներում ներդրվող սոցապ վճարների ապագա մուծումներին՝ կանխավճարի տեսքով, կամ կամավոր կուտակումներին: Ընդ որում, կենսաթոշակային պարտադիր համակարգի մասնակից մասնավոր ինստիտուտների՝ դեպոզիտարիայի, ռեեստրի, ֆոնդի կառավարչի կատարված ծախսերը փոխահատուցվում են պետական բյուջեի միջոցների հաշվին՝ քաղաքացիների գումարները ամբողջությամբ վերադարձնելու պահի դրությամբ:

Սահմանադրական դատարնի 2014 թվականի ապրիլի 2-ի որոշմամբ սահմանված բոլոր տեսակի ենթաօրենսդրական ակտերը, որոնցով նախատեսված պահանջները չեն կարող սահմանվել կառավարության կամ կենտրոնական բանկի կողմից՝ ներառյալ կամավոր բաղադրիչի շրջանակներում ֆոնդերի միջոցների ներդրման սահմանափակումները, կենսաթոշակային միջոցների կառավարիչի և պահառուի պատասխանատվությունը, պետք է հստակ սահմանվեն նոր օրենքով: